[…] o prawdziwym odrodzeniu się teatru polskiego na Wołyniu można mówić dopiero po równoczesnym odrodzeniu się państwa polskiego w listopadzie 1918 roku i przy- łączeniu do niego Wołynia na początku 1919 roku. […] Kiedy zakończyła się wojna polsko-sowiecka w październiku 1920 roku, a Wołyń podniósł się ze zniszczeń wojennych, polscy Wołyniacy postanowili mieć własny teatr z prawdziwego zdarzenia. Myśl ta nurtowała środowisko polskie, szczególnie Łucka, od 1916 roku (czyli po odejściu Rosjan z Wołynia). Po zakończeniu działań wojennych sprawę tę wziął w swoje ręce i zrealizował wraz z innymi osobami Aleksander Szuro, następnie długoletni sekretarz zarządu teatru. Tak więc sam Wołyń, bez zachęty Warszawy, postanowił mieć swój własny, stały i zawodowy teatr polski, następnie go stworzył i sam zapewnił  mu warunki egzystencji i pracy.                          

   Teatrem tym był Teatr Wołyński im. Juliusza Słowackiego (Słowacki urodził się w Krzemieńcu na Wołyniu). Został on założony w stolicy Wołynia i województwa wołyńskiego Łucku w 1925 roku. Był to teatr objazdowy, który postawił sobie za cel docieranie z przedstawieniami do możliwie wszystkich miast, a nawet miasteczek Wołynia. Teatrem Wołyńskim opiekował się wołyński samorząd wojewódzki. Roczny budżet Teatru wynosił 260 000 złp; jako ciekawostkę warto odnotować, że w pierwszym 10-leciu istnienia Teatru dyrekcja sławnego Liceum Krzemienieckiego przeznaczyła na jego rozwój aż 10 000 złp. Pierwszymi dyrektorami Teatru Wołyńskiego byli w latach 1925–1926 Michał Melina i Władysław Ratschka, który w tym teatrze 9 grudnia 1925 roku obchodził jubileusz trzydziestolecia pracy aktorskiej. Reżyserami zostali wówczas Władysław Helleński i Gwido Trzywdar-Rakowski, a do grona aktorów należeli wówczas przybyli do Łucka z innych teatrów polskich m.in.: Mila Czajkowska (1925), Władysław Helleński (1925–1926), Władysław Pietruszyński (1925–1926), Gwido Trzywdar-Rakowski (1925–1926), Tadeusz Warchałowski (1925–1926) i Maria Wronowska (1925–1926). Gościnnie w pierwszym sezonie występowała słynna aktorka Irena Trapszo z teatru lwowskiego.

Łuck – wnętrze Teatru Miejskiego

   W późniejszych latach i do 1939 roku bardziej znanymi aktorami Teatru Wołyńskiego byli: Hanna Biernacka (1934-36), Edward Czerwiński (1934–1938), Stanisław Dębicz (1937–1938), Halina Doree (1937-38), Edward Fertner (1930–1931 i 1937–1939), Gosławska (lata 30.), Roman Jaglarz (1934–1936), Janusz Jaroń (1932–1934), Leon Łętowski (1926–1930), Wanda Łuczycka (lata 30.), Maria Malanowicz (1938–1939, gdzie grała swoją ostatnią rolę w życiu – Roksanę w „Cyrano de Bergerac”), Wacław Malinowski (1932–1934), Mieczysław Mieczyński (1938–1939), Adam Mikołajewski (1930–1931), Maria Mirska-Zarembina (1936–1937), Wacław Modrzeński (1933–1936), Zdzisław Mrożewski (1933–1934), Mieczysław Nawrocki (1930–1931), Okońska (lata 30.), Tadeusz Olderowicz (1938–1939), Piotr Orłowski (1935–1938), Stanisław Puszycki (1931–1932 i 1937–1939), Sarnecka (lata 30.), Leopold Skwierczyński (1934–1936), Zofia Sławińska (1931–1938, w Teatrze Wołyńskim obchodziła dwa jubileusze: 18.3.1932 – dwudziestopięciolecie gry aktorskiej w sztuce „Madame X”, a 20.3.1936 – trzydziestolecie pracy artystycznej w roli Matki generałowej w sztuce „Trafice pani generałowej”), Stanisław Smoczyński (1934–1935), Joanna Sobotkowska (1936–1938), Kazimierz Sroczyński (1932–1933), Teresa Suchecka (1930–1931), Edward Szafrański (1934–1938, gdzie obchodził we wrześniu 1937 dwudziestopięciolecie pracy artystycznej), Karol Tomaszewski (1938–1939), Nina Veidt (1936–1938), Kazimierz Wichniarz (1934–1936, znany z roli Zagłoby w filmie „Potop” 1974), Maria Wilkoszewska (1935–1937) i Michalina Zamiłło (1929–1931). Byli to w większości aktorzy przybyli tu zazwyczaj z pobudek patriotycznych (wzmacnianie polskości na Wołyniu) z innych teatrów polskich na jeden czy kilka sezonów teatralnych albo tylko co upieczeni absolwenci studiów aktorskich.

Maria Malanowicz w sztuce „Cyrano de Bergerac”

Narodowe Archiwum Cyfrowe sygn.1-K-10371-2

   Gościnnie występowali w Teatrze Wołyńskim w Łucku m.in. tacy dobrzy i popularni aktorzy jak: Leonia Barwińska w latach 1934–1939, wielka Stanisława Wysocka w 1933 i 1934 roku, równie znana Wanda Siemaszkowa w 1930 roku, Józef Orwid w 1931 roku czy Jerzy Leszczyński („Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965” Warszawa 1973). Stefan Czarnocki, starosta krzemieniecki w latach 1930–1936, w artykule pt. „Na jubileusz 5-lecia Teatru Wołyńskiego im. Juliusza Słowackiego” (Stefan Czarnocki „Artykuły i przemówienia” Londyn 1986) wymienia jako ulubieńców publiczności następujących wówczas występujących tu aktorów: Łuczycką, Sarnecką, Sławińską, Gosławską, Biernacką, Okońską, Modrzeńskiego, Szafrańskiego, Leszczyńskiego i Jaglarza.

   Reżyserowali tu m.in. głośny Iwo Gall (dorywczo w latach 1928–1930), genialny Leon Schiller (1939) czy Wacław Malinowski (1932–1934). Po Halinie Gallowej dyrektorem Teatru Wołyńskiego w Łucku został w 1931 roku Aleksander Rodziewicz, a po nim Marian Miller. Rodziewicz uprzednio pracował w teatrach polskich Kijowa, Krakowa, Wilna, Poznania i Warszawy. To jego głównie zasługa, że Teatr Wołyński stanął na wysokim poziomie artystycznym: zdobył na konkursie ogólnopolskim im. Wyspiańskiego w Krakowie wysoką trzecią nagrodę i wyjeżdżał na częste gościnne występy do Lublina, Brześcia nad Bugiem i Pińska, gdzie był gorąco przyjmowany. Repertuar Teatru Wołyńskiego był zbliżony do repertuaru teatrów prowincjonalnych (głównie sztuki i komedie polskich autorów), chociaż nieraz udowadniał, że ma większe ambicje. Stąd sam wielki Jerzy Szaniawski, znany dramatopisarz, współpracujący z teatrami, w swoich wspomnieniach „W pobliżu teatru” (1956) pisze również o Teatrze Wołyńskim.

Fragment przedstawienia „Cyrano de Bergerac” – widoczna Maria Malanowicz

Narodowe Archiwum Cyfrowe sygn.1-K-10371-3

[…]  W 1938 roku dyrektorem Teatru Wołyńskiego im. Juliusza Słowackiego został Janusz Strachocki (1892–1967), były aktor teatrów polskich w Moskwie, Kijowie, Warszawie i Poznaniu, ostatnio, w latach 1926-37, we Lwowie, a po II wojnie światowej kierownik Szkoły Dramatycznej w Warszawie i aktor Teatru Dramatycznego tamże. Dyrektorem administracyjnym Teatru został Stefan Kordowski (1938–1939). W 1936 roku wyszła w  Łucku nakładem Teatru Wołyńskiego książka pt. „Teatr Wołyński im. Juliusza Słowackiego 1926–1931, 1916–1936” .

   Teatr Wołyński im. Juliusza Słowackiego zlikwidowały władze sowieckie po zbrojnym zajęciu przez Armię Czerwoną Wołynia we wrześniu 1939 roku, co nastąpiło w myśl porozumienia Hitlera ze Stalinem (pakt Ribbentrop-Mołotow z sierpnia 1939 r.).

[…]  Osobnego omówienia domagają się występy m.in. na Wołyniu reformatorskiej instytucji teatralnej o charakterze stowarzyszenia – Teatru Reduta, działającej w latach 1919–1939 pod kierownictwem Juliusza Osterwy, który jest uważany za największego polskiego reżysera okresu międzywojennego; inscenizatorem w Reducie był Leon Schiller, który z kolei uważany jest za największego polskiego inscenizatora. Teatr Reduta działał w Warszawie, Wilnie i Grodnie (1925–1930) i ponownie w Warszawie. Podczas pobytu na Kresach w latach 1925-29 Reduta dała przeszło 1800 przedstawień w prawie 200 miastach, wystawiając polskie dramaty i komedie: „Fircyka”, „Wesele”, „Śluby panieńskie”, „Zemstę”, „Dożywocie”, „Przyjaciół”, „Nowego Don Kiszota”, „Cyd”, „Przepióreczkę”, „Turonia”, „Sułkowskiego”, „Mazepę” i plenerowego „Księcia Niezłomnego”. Na terenie Wołynia zespół Teatru Reduta występował w następujących miastach: Dubno, Kiwerce, Kostopol, Kowel, Krzemieniec, Luboml, Łuck, Ostróg, Równe, Sarny, Wiśniowiec, Włodzimierz Wołyński i Zdołbunów. Jego przedstawienia ściągały do sal teatralnych nie tylko Polaków, ale również wielu Żydów i Ukraińców.